[ Pobierz całość w formacie PDF ]
Gwary polskie
1.1. Definicja dialektologii, jej przedmiot, zadania i podstawowe terminy
Autor: Halina Kara¶
Dialektologia (grec. diálektos ‘sposób mówienia’ + grec. logos ‘sÅ‚owo,
nauka’) to – jak sama nazwa wskazuje – nauka o dialektach, ale w zale¿no¶ci od
rozumienia tego podstawowego terminu definiuje siê j± nieco inaczej. Na sposób jej widzenia wpływaj±
te¿ współczesne zmiany społeczno-ekonomiczne i kulturowe, które sprawiaj±, ¿e zmienia siê zarówno
przedmiot badañ dialektologii, jak i jej cele oraz metody badañ i opisu. Tradycje dialektologii polskiej
siêgaj± połowy XIX w., a jej powstanie i rozwój wi±zały siê z zainteresowaniami ludowo¶ci± w okresie
romantyzmu, z polityczno-spoÅ‚ecznymi programami „pracy u podstaw” w okresie
pozytywizmu czy te¿ z młodopolsk± ludomani±. W tym czasie dialektologia rozwijała siê w ¶cisłym
zwi±zku z badaniami etnograficznymi (kultury ludowej) i folklorystycznymi. Klasyczna definicja
dialektologii sformuÅ‚owana przez Kazimierza Nitscha – twórcê polskiej dialektologii:
„dialektologia (...) zajmuje siê przewa¿nie tylko dzisiejsz± geografi± jêzyka”; podkre¶laÅ‚a
przede wszystkim aspekt geograficzny (terytorialny) badañ. Podobne ujêcia dominowały w pracach z II
połowy XX wieku, np. w Encyklopedii jêzyka polskiego zamieszczono lakoniczne okre¶lenie:
„Dialektologia zajmuje siê geograficznym zró¿nicowaniem jêzyka, a wiêc badaniem i naukowym
opisem dialektów i gwar, tj. mowy ludno¶ci wiejskiej” [EJP 1991, 65]. Widaæ wyra¼nie, ¿e z tym
ujêciem dialektologii wi±¿e siê rozumienie dialekt i gwary jako mowy ludno¶ci wiejskiej, chłopskiej. W
Encyklopedii j̻zyka polskiego Рkompendium wiedzy polonistycznej Рczytamy:
„dialekt to mowa ludno¶ci wiejskiej pewnej dzielnicy kraju ró¿ni±ca siê od jêzyka
ogólnonarodowego i innych dialektów swoistymi cechami, głównie fonetycznymi i leksykalnymi, maj±cymi
zwykle genezê w odlegÅ‚ej przeszÅ‚o¶ci, siêgaj±cej nawet okresu plemiennego” [EJP, 1991].Podobnie
definiowano gwarê, zaznaczaj±c tylko ró¿nice jej zasiêgu wobec dialektu: „Gwara - mowa ludno¶ci
wiejskiej z niewielkiego terytorium, przewa¿nie z kilku lub kilkunastu wsi, ró¿ni±ca siê od jêzyka ogólnego
i mowy s±siednich okolic pewnymi cechami, głównie fonetycznymi i leksykalnymi, podrzêdna w stosunku
do dialektu” (EJP 105) Gwara jest terminem podrzêdnym w stosunku do dialektu, niemniej jednak
potocznie w ogólniejszym znaczeniu to w ogóle mowa wiejska. W wielu pracach dialektologicznych
terminów dialekt – gwara u¿ywa siê wymiennie (por. np. dialekt podhalañski – gwara
podhalañska). W tradycji polskiej dialektologii zaznaczyły siê dwa główne nurty badañ, z odmiennie
widzianymi zadaniami. Celem badañ Kazimierza Nitscha i jego kontynuatorów było zarejestrowanie
mo¿liwie najstarszego stanu dialektów ludowych, dotarcie do gwary czystej, pozbawionej wpływów jêzyka
ogólnego. Z kolei w nurcie badañ statystyczno-socjologicznych wprowadzonych przez Witolda
Doroszewskiego celem było uzyskanie na podstawie danych ilo¶ciowych dotycz±cych wymowy aktualnego
stanu badanej gwary, a nastêpnie przedstawienie kierunków i tendencji rozwojowych (zob. Szkoły
dialektologiczne). Szersze ujêcia dialektologii, dialektu i gwary pojawiały siê stopniowo wraz z
poszerzaniem zakresu badañ o nowe dialekty mieszane i zagadnienia integracji jêzykowej na ziemiach
zachodnich i północnych Polski, polszczyznê kresow± oraz gwary miejskie i ¶rodowiskowo-zawodowe. W
zwi±zku z tym pojawiły siê terminy zło¿one, w których przymiotnik u¶ci¶lał zakres dialektu, np. dialekt
ludowy, miejski, kresowy itp. Wyró¿niano zatem: dialektologiê ludow±, zajmuj±c± siê opisem dialektów
ludowych, dialektologiê miejsk±, której przedmiotem s± dialekty (gwary) miejskie, oraz dialektologiê
społeczn±, badaj±c± gwary ¶rodowiskowe, zawodowe itp. Tak szerokie ujêcie dialektologii nie przyjêło siê
jednak na gruncie polskim, a za dyscyplinê naukow±, której przedmiotem opisu s± odmiany
¶rodowiskowo-zawodowe, uwa¿a siê socjolingwistykê. Szybkie przeobra¿enia, które dokonuj± siê
współcze¶nie na wsi, poci±gaj± za sob± równie¿ zmiany w zakresie jêzyka. Przemiany struktury
wykształcenia i zatrudnienia mieszkañców wsi, zwi±zany z tym zanik stosunkowo jednolitej kiedy¶
warstwy chłopskiej, wpływ mediów, zmiany standardu ¿ycia na wsi, łatwiejszy dostêp do o¶wiaty i kultury
– wszystkie te czynniki spowodowaÅ‚y, ¿e dzi¶ nie mo¿na ju¿ mówiæ o gwarze jako jedynym
sposobie porozumiewania siê ludno¶ci wiejskiej. Wielu dialektologów mówi wiêc o jêzyku mieszkañców
wsi, którzy czêsto posługuj± siê wymiennie polszczyzn± ogóln± i gwar± w zale¿no¶ci od sytuacji (zob.
wiêcej w czê¶ci zatytułowanej: Jaki jest dzi¶ jêzyk wsi?). Zmiany te sprawiaj±, ¿e współcze¶nie nie mo¿na
ju¿ gwary definiowaæ tak samo, jak jeszcze niedawno to czyniono. Jest to jedna z odmian jêzyka, a nie
jedyna odmiana, u¿ywana przez mieszkañców wsi, ukształtowana kiedy¶ w obrêbie warstwy chłopskiej,
ale dzi¶ stosowana tak¿e przez wiele osób z wy¿szym czy ¶rednim wykształceniem, które ¶wiadomie
pielêgnuj± gwarê jako jêzyk swojego regionu – „maÅ‚ej ojczyzny”, widz±c w gwarze
jeden z podstawowych elementów to¿samo¶ci regionalnej.Przedmiotem badañ dialektologii staje siê wiêc
ju¿ nie tylko gwara, lecz tak¿e ogólnie jêzyk mieszkañców wsi i współczesna sytuacja jêzykowa wsi, w
tym równie¿ zachodz±ce zmiany jêzykowe, wpływ jêzyka ogólnego, ¶wiadomo¶æ jêzykowa,
warto¶ciowanie gwary itp.
Dialektologia (grec. diálektos ‘sposób mówienia’ + grec. logos ‘sÅ‚owo,
nauka’) to klasyczna autonomiczna dziedzina jêzykoznawstwa maj±ca swoisty przedmiot badañ,
własn± metodologiê, bogat± tradycjê i znacz±cy dorobek [por. Kowalikowa 2002, 243]. Mimo tego nie ma
http://www.gwarypolskie.uw.edu.pl
Kreator PDF
Utworzono 13 January, 2012, 19:42
 Gwary polskie
pełnej zgodno¶ci co do jej przedmiotu badañ ani terminologii, co mo¿e siê wi±zaæ z jej rozległymi
merytorycznymi i metodologicznymi powinowactwami, m.in. z histori± i kultur± jêzyka, pragma- i
socjolingwistyk± [por. Walczak 2001, 23]. Dialektologia to – jak sama nazwa wskazuje –
nauka o dialektach, ale w zale¿no¶ci od rozumienia tego podstawowego terminu definiuje siê j± nieco
inaczej [por. Dunaj 1996, Okoniowa 2002]. Na sposób jej widzenia wpływaj± te¿ współczesne
dynamiczne zmiany społeczno-ekonomiczne i kulturowe, które sprawiaj±, ¿e modyfikacji podlega zarówno
przedmiot bada̱ dialektologii, jak i jej cele oraz metody bada̱ i opisu. Dialektologia Рjak to
podkre¶la Kwiryna Handke – ma specjalny charakter i szczególne miejsce w jêzykoznawstwie, nie
jest tylko jego działem, ale winna byæ rozumiana szerzej, jako czê¶æ jêzykoznawstwa, maj±ca du¿±
samodzielno¶æ, „opart± na specyfice przedmiotu i metod oraz na rozlegÅ‚o¶ci zakresu badañ, a
tak¿e na rozbudowanych, sobie tylko wÅ‚a¶ciwych stosunkach z innymi naukami” [1986, 45].
Dialektologia musi bowiem w du¿ym stopniu uwzglêdniaæ – oprócz czynników
wewnêtrznojêzykowych – tak¿e zewnêtrznojêzykowe oraz pozajêzykowe. Tradycje dialektologii
polskiej siêgaj± połowy XIX w., kiedy to jej powstanie i rozwój wi±zały siê z zainteresowaniami
ludowo¶ci± w okresie romantyzmu, z polityczno-spoÅ‚ecznymi programami „pracy u
podstaw” w okresie pozytywizmu, czy te¿ z mÅ‚odopolsk± ludomani±. W tym czasie dialektologia
rozwijała siê w ¶cisłym zwi±zku z badaniami etnograficznymi (kultury ludowej) i folklorystycznymi.
Klasyczna definicja dialektologii sformuÅ‚owana przez Kazimierza Nitscha [Nitsch 1957, 7] – twórcê
polskiej dialektologii: „dialektologia (...) zajmuje siê przewa¿nie tylko dzisiejsz± geografi±
jêzyka”; podkre¶laÅ‚a przede wszystkim aspekt geograficzny (terytorialny) badañ. Podobne ujêcia
dominowały w pracach z II połowy XX wieku, np. w Encyklopedii jêzyka polskiego zamieszczono
lakoniczne okre¶lenie: „Dialektologia zajmuje siê geograficznym zró¿nicowaniem jêzyka, a wiêc
badaniem i naukowym opisem dialektów i gwar, tj. mowy ludno¶ci wiejskiej” [EJP 1991, 65]. Z
tym ujêciem dialektologii wi±¿e siê rozumienie dialektu i gwary jako mowy ludno¶ci wiejskiej, chłopskiej.
O ró¿nicach w ich rozumieniu przekonuj± przytoczone ni¿ej okre¶lenia dialektu, które s± sobie bliskie, ale
nacisk poÅ‚o¿ono na nieco inne elementy definicyjne. W Encyklopedii jêzyka polskiego –
kompendium wiedzy polonistycznej – czytamy: „dialekt to mowa ludno¶ci wiejskiej pewnej
dzielnicy kraju ró¿ni±ca siê od jêzyka ogólnonarodowego i innych dialektów swoistymi cechami, głównie
fonetycznymi i leksykalnymi, maj±cymi zwykle genezê w odległej przeszło¶ci, siêgaj±cej nawet okresu
plemiennego” [EJP, 1991].Podobna definicja znajduje siê w SÅ‚owniku terminologii jêzykoznawczej:
„dialekt to „odmiana jêzyka ogólnonarodowego wyró¿niaj±ca siê pewnymi cechami
fonetycznymi lub fonologicznymi i leksykalnymi, rzadziej morfologicznymi i składniowymi, u¿ywana na
okre¶lonym terytorium i przez okre¶lon± warstwê spoÅ‚eczn± (np. chÅ‚opsk±)” [Goł±b, Heinz,
Polañski 1968]. Podobnie definiowano gwarê, zaznaczaj±c tylko ró¿nice jej zasiêgu wobec dialektu:
„Gwara – mowa ludno¶ci wiejskiej z niewielkiego terytorium, przewa¿nie z kilku lub
kilkunastu wsi, ró¿ni±ca siê od jêzyka ogólnego i mowy s±siednich okolic pewnymi cechami, głównie
fonetycznymi i leksykalnymi, podrzêdna w stosunku do dialektu” [EJP 105] czy wcze¶niejsze
okre¶lenie Karola Dejny: „Gwara – mowa chÅ‚opów danej okolicy kraju, ró¿ni±ca siê od
innych gwar szeregiem cech gwarowych” (Dejna 1993, 12). W definicjach tych akcentowany jest
czynnik socjologiczny („mowa chÅ‚opów”, „mowa ludno¶ci wiejskiej”) oraz
geograficzny (ograniczenie do niewielkiego obszaru), a tak¿e podrzêdno¶æ gwary w stosunku do dialektu.
Gwara jest terminem podrzêdnym w stosunku do dialektu, niemniej jednak potocznie w ogólniejszym
znaczeniu to w ogóle mowa wiejska. Nale¿y o tym pamiêtaæ, gdy¿ w wielu pracach dialektologicznych,
podobnie jak i w pracach twórcy dialektologii polskiej, terminów dialekt – gwara u¿ywa siê
wymiennie (por. np. dialekt podhalañski – gwara podhalañska), mimo podejmowanych prób
¶cisłego ich rozgraniczenia [por. np. Dejna 1998]. Historyczno-socjologiczne ujmowanie dialektu i
przedmiotu badañ dialektologii znajduje siê w pracach Witolda Doroszewskiego, według którego:
„Dialekt jest to mowa miejscowo¶ci niezajmuj±cej na obszarze pewnego pañstwa lub narodu
stanowiska dominuj±cego pod wzglêdem kulturalno-politycznym” [Doroszewski 1953]. Badacz
stwierdza, ¿e ró¿nice miêdzy pojêciem nadrzêdnym, jakim jest jêzyk, a podrzêdnym, jakim jest dialekt
sprowadzaj± siê do faktów natury historyczno-spoÅ‚ecznej. Jego zdaniem: „Problematyka
dialektologii jest (...) na wskro¶ socjologiczna – zarówno w zakresie podstawowych pojêæ, jak w
ka¿dym szczegółowym fakcie, z którym ma do czynienia dialektolog” [Doroszewski 1953 I, 2]. W
konkluzji stwierdza: „Przedmiotem dialektologii jest badanie dialektów i procesów ich historycznej
integracji z jêzykami narodowymi” [Doroszewski 1953 IV, s. 6]. Podkre¶la równie¿, i¿ centralny
punkt problematyki dialektologicznej stanowi zagadnienie stosunku mowy jednostkowej do mowy
¶rodowiska. Na traktowaniu tego punktu jako centralnego oparta jest metoda ilo¶ciowa. W innej pracy
wyra¼nie mówi: „Dialektologia jest badaniem mowy jednostek: w ka¿dej mowie jednostkowej
stwierdzamy współistnienie elementów ró¿norodnych i chwiejno¶æ w ich zakresie. Poprzez chwiejno¶æ
fonemów (d¼wiêków mowy) daj± siê dostrzec tendencje artykulacyjne – dziedzictwo dawnych
wspólnot jêzykowych. Stopieñ natê¿enia tych tendencji i ich wzglêdn± wagê historyczn± mo¿na mierzyæ
za pomoc± metody, której przedstawieniu po¶wiêcony jest niniejszy artykuÅ‚” [Doroszewski 1962
http://www.gwarypolskie.uw.edu.pl
Kreator PDF
Utworzono 13 January, 2012, 19:42
 Gwary polskie
(1935), 380]. Tê definicjê dialektologii rozwija, uzupełniaj±c j± o aspekt geograficzny i statystyczny, w
kolejnym artykule, gdzie stwierdza: „Dialektologiê mo¿na okre¶liæ jako badanie mowy jednostek
dokonywane w skali masowej i z uwzglêdnieniem momentów geograficznych” [Doroszewski 1962
(1957), 451]. Inn± definicjê dialektu o charakterze genetyczno-systemowym i w zwi±zku z tym
dialektologii proponuje Karol Dejna, wedÅ‚ug którego: „dialekt to odmiana jêzyka etnicznego,
odznaczaj±cego siê zespołem cech dialektalnych, czyli innowacji w rozwoju tego jêzyka, wytworzonych i
upowszechnionych w obrêbie chłopskiej zbiorowo¶ci zamieszkuj±cej ograniczon± czê¶æ terytorium
etnicznego.” [Dejna 1984, 55] czy w innym miejscu: „dialekt, który pojmujemy jako typ
jêzyka odznaczaj±cy siê zespołem cech dialektalnych, jakie koncentruj± siê na pewnej czê¶ci terytorium
jêzykowego oraz współdecyduj± o wyodrêbnieniu siê etniczne grupy ludno¶ciowej od jej pobratymców.
Dialekt przeto jest zmienion± w zakresie danego zespołu cech dialektalnych czê¶ci± jêzyka
etnicznego” [Dejna 1993, 14]. Najnowsze okre¶lenie gwary autorstwa Karola Dejny brzmi
nastêpuj±co: „Gwara to odmiana jêzyka ogólnonarodowego (etnicznego), pojmowanego w duchu
strukturalistycznego pojêcia „langue”, które rozumiemy jako spoÅ‚ecznie wytworzony i
uznany, wspólny wszystkim członkom, warstwom i grupom danej społeczno¶ci jêzykowej, przekazywany
z pokolenia na pokolenie, abstrakcyjny system fonologiczno-gramatyczny, a zatem zespół norm,
bêd±cych dyrektywami stosowania tego systemu przy tworzeniu komunikatów jêzykowych (tekstów) w
toku porozumiewania siê za pomoc± znaków jêzykowych (wyrazów)” [Dejna 1998, 14].Dialekt
natomiast – wedÅ‚ug Karola Dejny – „nie jest odrêbnym od gwary tworem
jêzykowym, lecz umownym okre¶leniem ugrupowania s±siaduj±cych ze sob± gwar o okre¶lonym zespole
jednorodnych, zazwyczaj nie wystêpuj±cych na terytorium przyległego dialektu cech
gwarotwórczych” [1998, 17]. Te cechy gwarotwórcze badacz nazywa innowacjami dialektalnymi.
W tym strukturalistycznym ujêciu gwary nie podkre¶la siê ju¿ tak aspektu socjologicznego jak poprzednio
(„mowa chÅ‚opów danej okolicy kraju, ró¿ni±ca siê od innych gwar szeregiem cech
gwarowych” [Dejna 1978, 1; 1993, 12]), choæ czynnik spoÅ‚eczny zostaje uwzglêdniony. Nacisk
jednak kÅ‚adzie na systemowo¶æ gwary („system fonologiczno-gramatyczny”), co równie¿
przejawia siê w jego pracach, w których badacz koncentruje siê na analizie zjawisk najbardziej
systemowych – fonetycznych i gramatycznych [Dejna 1993, Dejna 1998]. Dialektologia – w
jego ujêciu – to zatem dziedzina, dziaÅ‚ jêzykoznawstwa, który bada, opisuje gwary i ich zespoÅ‚y
zwane dialektami [Dejna 1998, 14]. Dla wy¿ej cytowanych definicji dialektu i gwary istotne s± pojêcia:
cecha dialektalna i cecha gwarowa, które siê pojawiaj± jako wa¿ne ich składniki. Cecha dialektalna to
wła¶ciwo¶æ mowy u¿ytkowników danego dialektu, ró¿nicuj±ca go w porównaniu z jêzykiem ogólnym lub
innymi dialektami. Podstaw± uznania faktu jêzykowego za cechê dialektaln± jest powszechno¶æ jego
wystêpowania w idiolektach reprezentuj±cych ten dialekt. Cechy dialektalne składaj± siê na system
jêzykowy dialektu i decyduj± o jego odrêbno¶ci b±d¼ podobieñstwie do systemów innych dialektów.
Wyró¿niamy je, stosuj±c metody badañ statystycznych. Cechy dialektalne wystêpuj± we wszystkich
warstwach strukturalnych systemu jêzykowego (fonetyka, fleksja, składnia, słowotwórstwo, leksykologia,
frazeologia). Poniewa¿ dialekty s± odmianami jêzyka ograniczonymi terytorialnie, wiêc i cechy dialektalne
maj± ograniczony zasiêg. Przedstawianiem graficznym ich zasiêgów w postaci wykresów na mapach
zajmuje siê dialektografia, geografia lingwistyczna. Tradycyjnie wykresy cech dialektalnych dzielimy na
trzy podstawowe typy: izofony (fonetyka i fonologia), izomorfy (morfologia), izoleksy (słownictwo).W
odniesieniu do polskich dialektów ludowych cechy dialektalne układaj± siê w trzy grupy [por. DiGP 1995,
23]: I. Cechy ogólnodialektalne charakteryzuj±ce wiêkszo¶æ dialektów ludowych, np. samogłoski
¶cie¶nione, spółgÅ‚oski protetyczne, skrócone formy wyrazowe – trza, se = trzeba, sobie, alternacje
w tematach słowotwórczych, sufiks k w zaimkach nieokre¶lonych (jakisik), przymiotniki dzier¿awcze,
zró¿nicowanie słowotwórcze nazwisk (nazw) ¿on i dzieci, wyrównania analogiczne w koniugacji
czasowników zakoñczonych na eæ, yæ, formy – pluralis maiestaticus i indykatywne
grzeczno¶ciowe formy w lmn., koñcówka -ów w D. lmn. rzeczowników, nadmiar zaimków anaforyczno-
wskazuj±cych, partykuła ano na pocz±tku wypowiedzeñ). II. Cechy dziel±ce dialekty ludowe na dwa
kompleksy terytorialno-jêzykowe lub kilka zespołów (np. mazurzenie, fonetyka miêdzywyrazowa,
uproszczenie grupy stø, wymowa grupy ¶r, ¼r, zanik r w prefiksie roz , iteratywny formant czasowników -
owaæ, sufiks rzeczownikowy -ak w funkcji tworzenia nazw istot młodych, koñcówka ma w 1. os. lmn.
czasu przeszłego, imiesłowy przysłówkowe w funkcji form. czasu przeszłego, pełne formy przyimków we,
ze). III. Cechy charakteryzuj±ce poszczególne dialekty i gwary ludowe (np. zmieszanie wymowy i oraz y,
zmiana iÅ‚ → yÅ‚, podwajanie s, ¶ i dysymilacja tych grup spółgÅ‚oskowych, depalatalizacja spółgÅ‚osek
k’, g’, koñcówka i w 2. os. lp. trybu rozkazuj±cego, koñcówka ge → yge w D. lp.
przymiotników). Cecha gwarowa. Je¶li gwara traktowana jest jako wyodrêbniaj±ca siê terytorialnie i
jêzykowo czê¶æ dialektu, to wtedy przez cechê gwarow± nale¿y rozumieæ wła¶ciwo¶æ mowy u¿ytkowników
danej gwary, ró¿nicuj±c± tê gwarê w porównaniu z jêzykiem ogólnym lub innymi gwarami i dialektami,
np. gwarowe spiskie byf (← bych) w porównaniu z maÅ‚opolskim dialektalnym poÅ‚udniowo-zachodnim
byk (← bych) i dialektalnym ¶l±skim bych (zob. Aoryst). Je¶li natomiast terminy gwara i dialekt
traktowane s± jako synonimy (por. Dialekt), to równie¿ pojêcie cechy gwarowej jest to¿same z pojêciem
http://www.gwarypolskie.uw.edu.pl
Kreator PDF
Utworzono 13 January, 2012, 19:42
 Gwary polskie
cechy dialektalnej.Omawiaj±c przedmiot badañ dialektologii, Karol Dejna stwierdza, ¿e „kierunek
lingwistyki, okre¶lany dot±d tradycyjnym terminem dialektologia (...) interesuje siê szczególnie stanem,
wzajemnymi stosunkami i pochodzeniem jêzyków, którymi mówi± ugrupowania starego osadnictwa
ludno¶ci wiejskiej, zamieszkuj±cej poszczególne regiony terytorium etniczno-jêzykowego” [Dejna
1993, 11-12]. W obrêbie tego kierunku jêzykoznawstwa wyró¿nił dwa działy: dialektografiê i
dialektologiê, które scharakteryzował nastêpuj±co: Dialektografia bada i przedstawia opisowo,
kartograficznie czy nawet w postaci usystematyzowanych materiałów stan gwarowy, jaki w danym czasie
panuje w poszczególnych punktach wzglêdnie na wiêkszych obszarach terytorium jêzykowego, nie
uwzglêdniaj±c jednak przy tym genezy i ewolucji zró¿nicowañ jêzykowych. Tak rozumiana dialektografia
odpowiada dialektologii opisowej. Dialektologia wyja¶nia procesy ró¿nicowania siê cech jêzykowych, bada
ich genezê, prawa rozwoju i formułuje syntetyczne uogólnienia; za podstawê bierze opisany przez
dialektografiê stan gwarowy, posługuje siê te¿ badaniami historyczno-porównawczymi. Proponowane
przez Karola Dejnê rozró¿nienie: dialektologia – dialektografia nie przyjêło siê powszechnie w
polskiej nauce, choæ bywa stosowane w pracach dialektologicznych (np. autorstwa F. Czy¿ewskiego, Z.
Leszczyñskiego). Najczê¶ciej zatem charakteryzowano dialektologiê jako dyscyplinê jêzykoznawcz±, która
zajmuje siê geograficznym (terytorialnym) zró¿nicowaniem jêzyka oraz naukowym opisem dialektów i
gwar ludowych. Taki te¿ był dotychczas (i jest jeszcze) główny nurt badañ dialektologicznych w Polsce.
Dialektologiê ujmowano przy tym jako pomocnicz± dyscyplinê historii jêzyka [Doroszewski 1953 IV, 6,
Nitsch 1957, Okoniowa 2002a], która dostarcza „¿ywej, aktualnie sprawdzalnej wiedzy
historycznej dokumentuj±cej wygasłe w przeszło¶ci w jêzyku ogólnym procesy gramatyczne i
leksykalne” [Luba¶] lub te¿ – przy respektowaniu jej jako autonomicznej dyscypliny
lingwistycznej Рukazywano jej rol̻ w stosunku do j̻zykoznawstwa historycznego [Dubisz 2001,
Walczak 2001]. Główne cele ju¿ jednak były formułowane inaczej, gdy¿ Kazimierz Nitsch chciał odtworzyæ
i ukazaæ mo¿liwie najstarszy stan, system gin±cej gwary, a Witold Doroszewski – rozpoznaæ
tendencje rozwojowe jêzyka, ich uwarunkowania i ukazaæ kierunek ich rozwoju [por. Kupiszewski 2002].
Szersze ujêcia dialektologii, dialektu i gwary pojawiały siê stopniowo wraz z poszerzaniem zakresu badañ
[por. Dunaj 1996, 22] o nowe dialekty mieszane i zagadnienia integracji jêzykowej na ziemiach
zachodnich i północnych Polski, polszczyznê kresow± oraz gwary miejskie i ¶rodowiskowo-zawodowe.
Nale¿y podkre¶liæ, ¿e próby te spotkały siê z ostr± krytyk±, por. np. bardzo negatywn± opiniê o pracach
streszczaj±cych tego typu pogl±dy jako przejawie „skrajnej niekompetencji metodologicznej i
naukowej oraz chaosu terminologicznego” [Dejna 1998, 14] czy dyskusjê dotycz±c± terminu
dialekt kresowy miêdzy Karolem Dejn± a Zofi± Kurzow± [Dejna 1984, Kurzowa 1985]. Szerokie
rozumienie dialektologii jako nauki zajmuj±cej siê nie tylko dialektami i gwarami ludowymi, lecz tak¿e
odmianami ¶rodowiskowymi, zawodowymi i gwarami miejskimi, które bywaj± nazywane odpowiednio
dialektami (gwarami) ¶rodowiskowymi, zawodowymi i miejskimi, jest rzadkie. Koresponduje z tym
szerokie ujmowanie dialektu, np. w Leksykonie Omegi. Dialekty i gwary polskie: „Dialekt (grec.
diálektos ‘sposób mówienia’) to odmiana jêzyka mówionego, u¿ywana na ograniczonym
terytorium (w porównaniu z jêzykiem ogólnym) przez okre¶lon± grupê (warstwê) społeczn±, odró¿niaj±ca
siê od innych odmian pewnymi cechami fonetycznymi, gramatycznymi i słownikowymi. Dialekt jest zatem
odmian± komunikatywn±, która jest ograniczona jêzykowo, terytorialnie i socjalnie. (...) Nowe tre¶ci
zyskuje on przez dodanie okre¶leñ przymiotnikowych: dialekt kulturalny, ludowy, miejski, polonijny
itp.” [DiGP 29]. W ha¶le dialekt ludowy autorzy ograniczaj± siê natomiast do stwierdzenia, ¿e jest
to „mowa ludno¶ci wiejskiej poszczególnych regionów kraju” [DiGP 30]. W zwi±zku z tak±
definicj± dialektu wyró¿nia siê: dialektologiê ludow±, zajmuj±c± siê opisem dialektów ludowych, oraz
dialektologiê miejsk±, której przedmiotem s± dialekty (gwary) miejskie, oraz dialektologiê społeczn±
(¶rodowiskow±), badaj±c± gwary ¶rodowiskowe, zawodowe itp. Niekiedy wyodrêbnia siê równie¿ dział
badañ dialektologicznych koncentruj±cy siê na opisie dialektów polonijnych i analizie polskich cech
gwarowych wystêpuj±cych w idiolektach przedstawicieli zbiorowo¶ci polonijnych. Tak szerokie ujêcie
dialektologii nie przyjêło siê jednak na gruncie polskim, a za dyscyplinê naukow±, której przedmiotem
opisu s± odmiany ¶rodowiskowo-zawodowe (socjolekty i profesjolekty) oraz jêzyk Polonii (ale nie
polszczyznê kresow±), uwa¿a siê socjolingwistykê. Dialektologiê definiuje siê wiêc jako naukê dialektach i
gwarach ludowych czy ogólniej o jêzyku mieszkañców wsi. Wł±cza siê te¿ obecnie badania nad
polszczyzn± kresow±. Nie oznacza to jednak, ¿e jest ona tak samo (i była w przeszło¶ci) rozumiana.
Szybkie przeobra¿enia, które dokonuj± siê współcze¶nie na wsi, poci±gaj± za sob± równie¿ zmiany w
zakresie jêzyka. Przemiany struktury wykształcenia i zatrudnienia mieszkañców wsi, zwi±zany z tym
zanik stosunkowo jednolitej kiedy¶ warstwy chłopskiej, wpływ mediów, zmiany standardu ¿ycia na wsi,
Å‚atwiejszy dostêp do o¶wiaty i kultury – wszystkie te czynniki spowodowaÅ‚y, ¿e dzi¶ nie mo¿na ju¿
mówiæ o gwarze jako jedynym sposobie komunikowania siê ludno¶ci wiejskiej. Wielu dialektologów mówi
wiêc o jêzyku wsi [K±¶, Kurek 2001, 440] czy jêzyku mieszkañców wsi [Sierociuk 2007]. Podkre¶la siê
te¿ zjawisko stosowania przez mieszkañców wsi wymiennie jêzyka ogólnopolskiego i gwary w ró¿nych
sytuacjach komunikacyjnych (zob. wiêcej w czê¶ci zatytułowanej: Jaki jest dzi¶ jêzyk wsi?). Istotny jest
fakt, ¿e wiele osób – przedstawicieli mÅ‚odego pokolenia z wy¿szym czy ¶rednim wyksztaÅ‚ceniem
http://www.gwarypolskie.uw.edu.pl
Kreator PDF
Utworzono 13 January, 2012, 19:42
 Gwary polskie
¶wiadomie kultywuje gwarê jako jêzyk swojego regionu – „maÅ‚ej ojczyzny”,
stanowi±cy jeden z elementów to¿samo¶ci regionalnej. Zmiany te sprawiaj±, ¿e współcze¶nie nie mo¿na
ju¿ gwary definiowaæ tak samo, jak jeszcze stosunkowo niedawno to czyniono w drugiej połowie XX
wieku. W zwi±zku z tym w definicji gwary nale¿ałoby uwzglêdniæ te zjawiska i okre¶liæ j±
nastêpuj±co:Gwara ludowa to mówiony wariant terytorialny (lokalny) jêzyka narodowego, u¿ywany tylko
na pewnym stosunkowo niewielkim terenie; jedna z odmian jêzyka u¿ywana przez mieszkañców wsi,
ukształtowana kiedy¶ w obrêbie warstwy chłopskiej, podrzêdna w stosunku do dialektu. Ró¿ni siê ona
wymow±, cechami gramatycznymi (morfologicznymi, składniowymi) i słownictwem od jêzyka ogólnego.
W niedalekiej jeszcze przeszło¶ci była to odmiana terytorialno-socjalna, czyli taka, której u¿ywano na
pewnym obszarze i tylko w okre¶lonej warstwie spoÅ‚ecznej – chÅ‚opskiej. Wielu badaczy zwraca
dzi¶ uwagê, ¿e nie wystarcza tradycyjne widzenie przedmiotu badañ dialektologii [Handke 1986, Kurek
1997, K±¶, Kurek 2001, Okoniowa 2003, Sierociuk 2007] ze wzglêdu na zmiany, jakie zaszły i ci±gle
zachodz± w społeczno¶ciach wiejskich. Przedmiotem badañ staje siê wiêc ju¿ nie tylko gwara, ale ogólnie
jêzyk mieszkañców wsi i współczesna sytuacja jêzykowa wsi, w tym równie¿ zachodz±ce zmiany
jêzykowe, badania zró¿nicowania socjalnego ¶rodowisk wiejskich, unifikacji i zanikania gwar [Handke
1986, Kurek 1997, Pelcowa 1998, Zagórski 2001, Sierociuk 2007]. Najpełniej przedmiot badañ
współczesnej dialektologii przedstawiła Halina Pelcowa [2002, 390-391] w postaci wykazu zagadnieñ,
którymi winni siê zaj±æ dialektolodzy. Uznała, ¿e nale¿ałoby najpierw dokoñczyæ opis tych podsystemów
gwar, którym dot±d po¶wiêcono zbyt mało uwagi (np. słowotwórstwu czy składni), a nastêpnie badaæ:
- wpływ przemian społecznych i cywilizacyjnych ostatnich lat na mowê mieszkañców wsi;
- zachowania jêzykowe u¿ytkowników gwary w okre¶lonych sytuacjach komunikacyjnych z
uwzglêdnieniem takich czynników pragmalingwistycznych, jak: miejsce rozmowy, typ sytuacji (oficjalna
– nieoficjalna), tematyka wypowiedzi;
- ró¿nice pokoleniowe (z uwzglêdnieniem przyczyn pozostawania niektórych cech i form gwarowych w
jêzyku mieszkañców wsi i reakcji na nowe słownictwo i nowe desygnaty);
- procesy integracji i interferencji jêzykowej oraz mechanizmy prowadz±ce do dezintegracji gwary;
- wariantywno¶æ form we wszystkich podsystemach jêzyka i ró¿ne jej aspekty, ujmowane w przekroju
społecznym, pokoleniowym, terytorialnym;
- ¶wiadomo¶æ jêzykow± mieszkañców wsi i warto¶ciowanie gwary;
- kompetencjê jêzykow± i komunikacyjn± u¿ytkowników gwar i mieszkañców wsi posługuj±cych siê
innymi odmianami polszczyzny;
- parafrazy ludowe, które pozwalaj± na badanie obrazu jêzykowego i kulturowego wsi;
- poł±czony z jêzykowym aspekt kulturowo-obyczajowy i wierzeniowy, uwzglêdniaj±cy specyfikê
„maÅ‚ej ojczyzny”.Wspomnieæ tu jeszcze nale¿y na zakoñczenie syntetycznego przegl±du
stanowisk dotycz±cych ujmowania dialektologii i jej przedmiotu o ugruntowanym w nauce polskiej
rozró¿nieniu dialektologii opisowej i historycznej. W obrêbie dialektologii ze wzglêdu na to, czy
przedmiotem badañ s± gwary współczesne, czy te¿ ich stan w przeszło¶ci, wyró¿nia siê: dialektologiê
opisow± (synchroniczn±) i historyczn± (diachroniczn±). Ró¿nice miêdzy nimi wynikaj±ce z przedmiotu,
celu i metod badañ przedstawia poni¿sza tabela. Dialektologia opisowaDialektologia
historycznaPrzedmiot badañdialekty współczesnedialekty staropolskieCel badañopis dialektów
dzisiejszychrekonstrukcja staropolskiego zró¿nicowania dialektalnegoMetody badañbezpo¶rednia
obserwacja mówionych współczesnych gwar ludowych metoda filologiczna lub retrospektywna, albo obie
te metody ł±cznie, bazuje jednak głównie na dawnych ¼ródłach pisanych Warto podkre¶liæ, ¿e niekiedy
opozycjê stanowi± tylko terminy dialektologia – dialektologia historyczna, co ¶wiadczy o
najbardziej w polskim jêzykoznawstwie zakorzenionym rozumieniu dialektologii jako nauki synchronicznej
zajmuj±cej siê opisem współczesnych dialektów ludowych. Dialektologia historyczna jest obecnie
pojmowana bardziej jako subdyscyplina historii jêzyka ni¿ dialektologii. Dialektologia opisowa rozumiana
tradycyjnie zajmuje siê zatem opisem współczesnego zró¿nicowania terytorialnego dialektów ludowych,
opisem ich systemów jêzykowych (cech dialektalnych i gwarowych) oraz ich wzajemnych relacji.
Dialektologia opisowa za podstawê swych analiz przyjmuje ¼ródła audialne (nagrania) i graficzne (zapisy
tekstów gwarowych), d±¿y do ukazania zró¿nicowania terytorialnego i jêzykowego dialektów ludowych w
postaci map i wykresów. Metody dialektologii opisowej maj± zatem charakter empiryczny, poniewa¿
przedmiot badañ jest bezpo¶rednio dostêpny. Podstawowe znaczenie maj± nagrania i zapisy tekstów
gwarowych, które powinny wiernie oddawaæ idiolekty osób posługuj±cych siê dialektami (gwarami). Z
tych wzglêdów w zbiorach tekstów gwarowych stosuje siê pisowniê fonetyczn±. Teksty gwarowe powinny
odzwierciedlaæ wszystkie cechy dialektalne (a wiêc parole), a nie tylko cechy najwa¿niejsze,
interpretowane systemowo (langue), poniewa¿ dopiero na podstawie ilo¶ciowej analizy wszystkich cech
mo¿na wyodrêbniæ empirycznie cechy najwa¿niejsze. Druga technika badawcza polega na rejestrowaniu
materiału gwarowego według kwestionariuszy dialektologicznych (dotycz±cych cech fonetycznych,
morfologicznych, wła¶ciwo¶ci składniowych i zró¿nicowania słownictwa). Ta metoda dialektologii opisowej
ma punkty wspólne z metod± ankietow± stosowan± w socjologii i socjolingwistyce. Trzecia metoda
sprowadza siê do sporz±dzania map jêzykowych, dziêki czemu ukazuje siê geograficzne zró¿nicowanie
http://www.gwarypolskie.uw.edu.pl
Kreator PDF
Utworzono 13 January, 2012, 19:42
  [ Pobierz całość w formacie PDF ]

zanotowane.pl

doc.pisz.pl

pdf.pisz.pl

amelia.pev.pl